"Asturies y Portugal tienen muncho en común"

 

ARANTXA NIETO: Entramos otru martes nesta casa portuguesa que tanto mos gusta, Monchi Álvarez.

MONCHI ÁLVAREZ: Onde tanto disfrutamos...

A.N.: Ya onde tantes coses daprendemos de Portugal. Facémoslo güei de la manu de David Rivas, un convidáu habitual que mos fala del Portugal de ayeri y del Portugal d'agora, falándomos munches vegaes de coses sosprendentes, mui poco conocíes d'un país que ta ehí, a la vuelta la esquina. ¿Qué tal, David Rivas?, bona tarde.

DAVID M. RIVAS: Bona tarde, amigos.

M.A.: Dempués d'unos cuantos programes falando de Portugal, al profesor Rivas tenemos qu'entrugái si los asturianos tenemos dalgo en común colos portugueses.

D.M.R.: Tenemos muncho en común. Asturies ye un país mui apaecíu a Portugal en dalgunes coses, especialmente al Portugal del norte, esi terciu que va del Miño al Duero. Hai tener en cuenta que Portugal ye un país que ta unificáu dende hai muncho, siendo'l país más vieyu d'Europa. Les sos fronteres actuales son les mesmes que les que tinía nel sieclu XIV. Amás, tamos falando d'un país ensín grandes barreres interiores, lo que permite una comunicación mui fluyía ente'l norte ya'l sur, cosa que nun pasa n'España, onde los montes torguen la comunicación, particularmente la imponente cordalera qu'aislla a Asturies del restu la península. Pero pel nuesu suroccidente hebo históricamente comunicación con Portugal, lo mesmo siguiendo'l Sil qu'entrando per Galicia. D'otru lláu nun hai d'escaecer qu'el reinu d'Asturies espardiérase ata Oporto, formando parte del mesmu esa cuásique metada norte y nordés de Portugal. Cuando la capitalidá d'Uviéu pasa a Llión ya'l reinu d'Asturies queda esvanecíu nel nuéu reinu entama tamién l'independentismu portugués. Tamos nos tiempos d'Alfonso Henriques, de la casa de Borgoña y ascendencia asturiana, el primer rei portugués, que ye tan heriede d'Asturies como lo fueren los reis de Llión. Más sero, cola casa de Braganza, que lleva tamién sangre de la vieya dinastía astúrica, les rellaciones siguen vives. Nun escaezamos que, por exemplu, Portugal sofitó y diera asilu a Gonzalo Pelayi, subleváu tres vegaes contra Adefonso VII, l'ultimu rei asturllionés, na idega de separtar Asturies d'un reinu yá domináu polos castellanos. L'últimu episodiu fora l'aída a Alfonso de Xixón y Noreña, esposu de la princesa de Portugal, na so resistencia frente a Enrique III de Castiella, griesca que termina cola destrucción total de Xixón y la masacre de la so población a manes de los castellanos. Tamos yá entrando nel sieclu XV. Tovía en Portugal se cuenta la historia llexendaria d'aquella princesa, Isabel, resistiendo col conde nes muralles de Xixón. Más dempués hebo rellaciones comerciales, básicamente marítimes, ente Lisboa, Oporto y Xixón, lo que dexa siempres, y más naquelles dómines, otros tipos de rellaciones. Por exemplu, cuando la gran moda de tener loros en casa, el lorito de les dames, espardiérase un ripiu qu'entá me llegó a min siendo neñín. Tocábente la boca y decíente "lorito, lorito real", y tu contestabes "por España non, por Portugal". Ya entá mos queda la llingua. El portugués y l'asturiano, xunto col gallego, petenecen a la familia de les llingües romániques que resulten de la evolución del llatín nel noroés de la península ibérica. Eso por nun falar del mirandés, reconocíu como oficial en Portugal, y que ye asturiano o, si se prefier, un dialectu del asturiano. ¡Caro qu'hai coses en común y una rellación direuta y llarga! Amás, cuando un asturianu viaxa pel norte portugués, como-y pasa en Galicia, en Bretaña, en Cornualles, nel sur d'Inglaterra, alcuentra una especie de continuidá, como si aquello fora familiar. Y en Portugal más que notros sitios porque, como tamién en Galicia, ye bastante fácile entender y facese entender. El sur yá ye distinto, con más semeyanza con Estremaúra o con Andalucía, con presencia árabe n'alta edá media, formes productives y de poblamientu diferentes, músiques y tradiciones culturales mui distintes de les nueses.

M.A.: L'últimu día qu'el profesor Rivas tuvo con nosotros falamos de les lliendes y les creyencies populares asemeyaes a les asturianes, como la llavandera.

D.M.R.: Sí, la lavandeira que dicen ellí, y lo de les ayalgues de cuando los moros o los meninos, que podríen asemeyase un poco a los trasgos. Pero poco más hai. L'aisllamientu d'Asturies ata hai cuatru díes y l'apertura de Portugal dende siempres, igual que la nuesa quebrada orografía interior, salvaron los mitos y les lliendes nel nuesu casu y non nel portugués. Seguramente sieclos atrás la mitoloxía yera muncho más apaecía. D'otra banda, Portugal ta totalmente cristianizada dende la edá media o más atrás, mientres que n'Asturies, como afirmen los clérigos, non. Felipe IV, cuando la Inquisición-y pide más flaires pa Perú, diz que bastantina tien colos indios d'Asturies. En plenu XVIII y principios del XIX escriben los obispos d'Uviéu qu'el cristianismu sobrovive con dificultá. Yo tovía conocí persones qu'afirmaben que vieran un cuélebre y pasar l'augua pol alicorniu yera normal, inclusive nes ciudaes, ata los años sesenta del XX. Tóo eso en Portugal nun lo alcontramos.

M.A.: ¿Y no gastronómico?

D.M.R.: La gastronomía portuguesa, si tuviéramos que catalogala conforme a los convencionalismos qu'emplegamos normalmente, sedría una cocina mediterránia, pola enorme presencia de los productos procedentes del sur. Pero, llóxicamente, tien una influencia atlántica y ciertos paralelismos nel norte coles cocines gallega y asturiana. La cocina tradicional básase en tres ellementos primixenios: el pan, el vinu y l'aceite. El pan, como ye evidente, ye un ellementu común a toles cultures porque el cereal, seya'l tipu que seya, ye dalgo básico n'alimentación humana. El vinu yá tien una xeografía más restrinxía, tando presente en tou Portugal como nel restu de la rexón mediterránia y menos n'atlántica. Asina, n'Asturies concéntrase la producción nunos cuantos de los actuales conceyos, básicamente en dos o tres y dalgo notros tantos, del suroccidente. Y l'aceite d'oliva, presente en toles cocines portugueses, tamién nes del norte, yera cuásique desconocíu na cocina tradicional asturiana ata hai tres díes. De fechu, l'usu l'aceite consolidárase n'Asturies dempués de la guerra porque, al formar parte de la boleta de racionamientu, empezó a usase habitualmente. Una cosa llamativa ye que los portugueses llamen azeite al aceite d'oliva. Cuando en Portugal sentimos o lleemos azeite ye esi aceite, porque a los demás llámenlos óleo. Tamién tien la cocina portuguesa, tola cocina portuguesa, una gran influencia de les que fueron colonies de Portugal. Tamos falando d'un imperiu comercial mui estensu y que duró ata'l sieclu XX, dalgunes colonies ata los años ochenta y noventa. Eso fae que seya una cocina mui especiada, cosa que nun ye l'asturiana. La gastronomía portuguesa incorpora munches especies procedentes del occidente d'África, d'Asia y de Brasil, como los picantes, destacando'l famosu piripiri, mui picante. Porembargo, la cocina asturiana nun emplega picantes, sacantes el pimentón y la guindilla, sin abusar muncho d'ello. Si emplegamos el pimentón pa l'adobu y pa la conservación de carne y tamién la canela pa los postres, pero cuásique más nada. Lo que sí comparte la cocina asturiana cola portuguesa ye l'escasu usu de dalgunes materies primes de tradición árabe o norteafricana. Por exemplu, ente les llegumes nun alcontramos les llentixes y los mesmos garbanzos entraron na dieta mui seroñamente; y hortalices como la berenxena siguin siendo un tanto exótiques nes dos cocines agora mesmo. Dempués sí tenemos nos dos países ellementos comunes, como'l paô de milho, que ye la boroña, o la fogaza, llamada en Portugal fogaça. Esti panchón ye de trigu xeneralmente, anque hailo de centén, pero n'Asturies ye mui propio'l d'escanda. La escanda tamién s'emplegaba en Portugal pero ta práuticamente desapaecío. N'Asturies tuvo a puntu perdese pero conservose nes valles altes del centru'l país, nel conceyu d'Ayer por exemplu, y agora ta recuperando. Y lluéu tienen una cosa que llamen paô com choriço, que ye un pan fechu nel fornu con un chorizu dientro, esto ye, el nuesu bollu preñáu de tola vida. Ye una comía propia de fiestes y feries, vianda propia de les romeríes, esautamente lo mesmo qu'equí. Si vamos a los platos yá consistentes y que son iguales o mui apaecíos tenemos la caldeirada, que ye un guisu de pataques con carne, con costiella, con chorizu, eso sí, especiao, anque les versiones asturianes tan más ellaboraes, como pué ser la carne gobernao. Tamién ye tradicional la feijoada, qu'arrecibe'l nome de la feijoa, que vien del frijol americanu, que diera'l nome asturianu de fréxole, anque pal oriente llamen vaina y que se cuerresponde cola judía verde n'español. Pero la feijoada ye con faba seco. Asina alcontramos fabes blanques con compangu, con fabes pequeñes y compangu escosu, lloñe de la fabada, del que se diz, creyo que fue cosa de Julio Camba, que ye un platu fabes onde se mete un gochu al completo. Lo que sí ye práuticamente igual ye'l pote de fabes pintes, la pinta bea, que ye típico de la zona de Braganza. Ye bastante normal alcontrar eses fabes, les blanques y les pintes, aderezaes con mostaza, otru exotismu propiu de la heredá colonial.

A.N.: Yá que tamos falando del compangu, ¿hai diferencia? ¿Vusté con cuálu se quedaría, col asturianu o col portugués?

D.M.R.: Evidentemente, col asturianu.

A.N.: Ensín duldia...

D.M.R.: La morciella sangre nun esiste en Portugal, anque hai coses que se-y apaecen. La chacinería portuguesa ye bona, pero non la dedicada a los potes. Nun hai nada similar al conxuntu de llacón, chorizu y morciella como'l qu'emplegamos los asturianos pa les fabes, les berces, les castañes o lo que seya. Nun creyo que naide me lleve la contraria nesti asuntu. El xamón, el presunto, sí que tien el so aquello. A min gústame esi xamón afumáu que tienen y tamién dalgunes de les munches variedaes de salchicha, anque-y dan nomes diferentes. Tamién equí pesa muncho la evolución histórica. El campesináu portugués yera, en xeneral, más probe que l'asturianu y, caro, lo del compangu pa cocinar ye un tanto despilfarru. De fechu, la fabada que güei conocemos ye un platu rellativamente modernu. Yera'l pote lo más preparao, colo qu'había nel momentu: gúei más pataca y menos berza, mañana más berza ya unes fabes, dacuando castañes... y del gochu tocín y lo que se pudiere. La fabada requier una renta más alta. D'otru lláu, la matanza, que se facía en toles cases, nun ta tan ritualizao en Portugal como n'Asturies, onde ye un ritu de reciprocidá, tamién frutu del aisllamientu cultural. La lligazón qu'equí hebo siempres con feches señalaes, precristianes, col santoral cristianu andando'l tiempu, nun ta presente en Portugal o, si lo tuvo, que de xuru que sí, perdiérase. Hai tener en cuenta qu'Asturies ye un casu, non únicu pero sí raru na Europa occidental. L'aisllamientu permitió, o forzó dirán otros, conservar ritos, dances, lliendes, gastronomía, que nun se contaminaron porque tiníen poca rellación col esterior, munches vegaes inclusive con otros asturianos rellativamente cercanos. Portugal, siendo un país con marcada identidá, ye más unitariu interiormente y más abiertu al esterior, a ultramar, a Inglaterra, a Asia, a la mesma España al sur del Taxu...

A.N.: Tenemos, David Rivas, que dexalo equí pero podemos siguir falando otru día d'estes custiones.

M.A.: La selmana que vien por exemplu, porque queda muncho de comer ... y de beber, amás d'otres manifestaciones culturales como la música o dalgo mui interesante que me cuntaba Rivas l'otru día fuera de micrófonu, como son les artes tradicionales de pesca. Ye qu'esti economista que se mete en toles fariñes tamién ye un namoráu de la mar.

A.N.: Pues neso quedamos dempués de falar d'esa historia común precisamente cuando mañana cellebramos el Día d'Asturies, Cuadonga, l'orix del reinu del que, como desplicó David Rivas, tamién naciera Portugal. Muches coses tenemos en común.

D.M.R.: Tenemos bastante más en común con Portugal que con otros países que, por inercia y desconocimientu, munchos consideren más cercanos.

A.N.: Mui bien apuntao. Munches gracies, profesor Rivas, y ata la selmana que vien.

D.M.R.: Un abrazu ya un bon día nacional pa los oyentes.